Het meisje drentelde even terwijl ze haar linkerhand in de handschoen probeerde te murwen. Ze neuriede nu. “Laat die handschoen maar, het is echt niet koud”, zei haar moeder nu tegen haar terwijl ze omkeek. Het meisje huppelde naar voren tot ze weer naast haar moeder liep en ging verder met de rechterhandschoen. “Doe nou niehiet” zei haar moeder nu met een krachtige stem terwijl ze stopte, de handschoen wegtrok en de andere uitdeed. Het meisje keek even bedremmeld maar ze maakte er geen punt van en liep netjes met moeder mee.
Je zou het zelf misschien niet hebben bedacht maar dit is schaamte in actie.
De ervaring die je ondergaat wanneer iemand iets zegt of doet om je uit een voor jou positieve bezigheid te halen, dát is volgens de psycholoog Silvan Tompkins schaamte. Op zo’n moment laten we een bepaalde gezichtsuitdrukking en houding zien en voelen we een bepaald gevoel in ons lijf. We stoppen even en gaan mogelijk daarna weer door met wat we deden. Tenzij we er de gedachte bij denken dat wat we deden niet goed was. We evalueren de situatie dan aan de hand van de reactie van de ander. De moeder die haar stem verheft zal het meisje hoogstwaarschijnlijk het idee geven dat ze vervelend is. In elk geval dat haar moeder niet blij is met haar initiatief om de handschoen aan te doen.
Stel je voor dat dergelijke voorvallen enkele keren per dag plaatsvinden. Wanner het meisje autonoom iets wil ondernemen, komt haar moeder tussenbeide om haar te frustreren -want dat doet ze in feite. Het meisje zal dan op een gegeven moment de overtuiging krijgen dat ze niet goed in staat is om autonoom beslissingen te nemen. Immers elke keer als ze dat doet, worden die ‘verbeterd’. Het gevoel van schaamte wat haar eerst af en toe frustreerde bij de dingen die ze graag wilde doen, krijgt nu een chronisch karakter.
‘De dingen die ik graag doe, zijn niet oké’, denkt ze al snel.
Tegelijkertijd vervangt het meisje het idee ‘ik kan zelf niet beslissen wat goed is’ door ‘ik ben niet goed. Ze is te klein om dingen te denken als mijn moeder is een zeurkous, die altijd haar zin wil doordrijven. Nee, dat doet ze niet want moeder is haar bron van overleving, die zal toch wel weten wat goed is en wat niet? Ze kan niet riskeren om die kwijt te raken en dus geeft ze niet haar moeder maar zichzelf de schuld. Ze vertaalt de onderbrekingen van haar autonome ontdekkingen met ‘ik ben dus niet goed’. En stel je eens voor dat je met dat idee rondloopt. Wat zul je dan gaan doen? Dan ga je je voor jezelf schamen natuurlijk. Dan wil je jezelf het liefst verstoppen zodat niemand kan zien hoe niet oké jij bent.
Moeder ondertussen, heeft niets in de gaten. Die heeft haast want ze moeten op tijd op school aankomen.
En zo zijn er nog en heleboel redenen aan te wijzen waarom moeders meisjes en jongens aansturen: je bord leeg eten omdat je alle vitamientjes binnen moet krijgen, je jas aandoen omdat je anders verkouden wordt, geen papiertjes van de grond oprapen omdat dat vies is, zachtjes doen omdat iemand aan het telefoneren is. De lijst is eindeloos, niet? En is ie ook niet heel herkenbaar?
Hoe moet het dan?
Ooit vond ik een te gekke wegwijzer in de vorm van een boek, de Tao Te King voor ouders. Het brengt twee grootheden samen, opvoeden en oude Chinese wijsheid. Er staan 80 hele korte verhaaltjes in die stuk voor stuk prachtige inzichten kunnen geven in je manier van opvoeden (ze zijn gegroepeerd rondom enkele thema’s). Want zeg nou eerlijk, hoe vaak sta jij stil bij hoe je dat doet en waar jouw opvoedstijl vandaan komt? Ik geef hier een voorbeeld uit het boekje.
Tevredenheid uitstralen
Wijze ouders zijn als water.
Tevreden voedt water alles wat op haar weg komt
zonder onderscheid te maken.
Terwijl mensen vechten om hogerop te komen,
stroomt water vol vreugde naar beneden
om de laag gelegen plekken het eerst te vullen.
Als je om je kinderen geeft,
houd je hun omgeving schoon
en vrij van overbodige en storende dingen.
Praat eerlijk en openhartig met hen
zonder de baas te spelen of te manipuleren.
Wees oprecht en mild in je beslissingen,
laat straf en schaamte daarin geen rol spelen.
Wees kalm,
tevreden en blij.
Dit is de beste erfenis
die je je kinderen kunt geven.
En daar moet ik even bij zeggen dat ik dit verhaaltje niet erop heb uitgezocht, ik heb de pagina willekeurig opengeslagen én de schaamte waarover geschreven wordt, was me nog nooit opgevallen.
Dit boekje inspireert mij al meer dan tien jaar. Het was steeds een houvast op momenten dat ik dreigde uit te glijden en in de opvoedstijl van mijn ouders belandde en alles is beter dan dat, mee eens? Mijn twee jongens noemen me trouwens soms Trees naar hun oma omdat ik hen ooit vertelde dat dat aansturen van mij overgeërfd was van mijn moeder. En als ik Trees hoor, weet ik genoeg ;)
Waar dat toe leiden kan?
Nadat ik vanochtend van mijn wandeling thuis kwam, was mijn jongste zoon bijna klaar om naar school te gaan. Hij was zijn rugzak aan het organiseren en legde een paar boeken in de woonkamer op een stoel. “Wil je die even naar boven brengen?”, vroeg een moeder die graag een opgeruimde woonkamer heeft. “Nee, dat wil ik niet”, zei hij met een grote glimlach. Ik had een milliseconde lang de aandrang om het hem nog een keer te vragen, maar ik stuurde mezelf welhaast automatisch bij. In plaats van hem te manipuleren, schonk ook ik hem een grote glimlach.
En weet je wat het mooie is, er komt een moment dat hij die boeken uit zichzelf naar boven brengt. En als me dat te lang duurt pak ik ze op en neem ze mee als ik naar boven ga. Want ík ben immers degene die zich eraan ergert. Want dát zit eronder, onder die opmerkingen als ‘je kunt later ook niet alles laten slingeren’, ‘je moet het terug op z’n plek leggen anders raak je alles kwijt’ en ‘doe nou niehiet’. Toch?